α1-antytrypsyna to białko, którego funkcją jest hamowanie działania enzymów proteolitycznych, czyli trawiących białko
Enzymy proteolityczne są wydzielane między innymi przez komórki zapalne, np. neutrofile. Zwiększenie ich aktywności, do którego dochodzi w procesie zapalnym toczącym się w drogach oddechowych chorych na POChP, prowadzi do uszkodzenia tkanki płucnej i jest jednym z mechanizmów leżących u podłoża choroby.
Niedobór α1-antytrypsyny (patrz: Przyczyny POChP) jest jedną z najczęstszych dziedzicznych chorób genetycznych w niektórych częściach świata, w tym Europie i rzadką przyczyną POChP. W populacji występuje wiele wariantów genu α1-antytrypsyny (najczęstszy, prawidłowy to M), z których niektóre (Z oraz S) wiążą się ze zmniejszoną aktywnością α1-antytrypsyny we krwi.
W genomie każdego człowieka znajdują się dwie kopie genu α1-antytrypsyny (od ojca i od matki). Najczęstszy, prawidłowy wariant składa się z dwóch kopi allelu M, czyli MM (u ponad 90% osób). U osób z genotypem tzw. null (rzadko spotykanym) szybko rozwija się zaawansowana rozedma płuc. Również u pacjentów z genotypem ZZ (najczęstszym z patologicznych wariantów) stężenie α1-antytrypsyny jest znacznie zmniejszone. U tych osób stężenie α1-antytrypsyny wynosi około 15% normy i wcześnie (nawet przed 40. rż., lub jeszcze wcześniej, jeżeli palą tytoń) rozwija się rozedma płuc, która dotyczy całego zrazika płucnego (tzw. rozedma panlobularna), a nie tylko centralnej części zrazika (jak u palaczy tytoniu chorych na POChP). U homozygot S (genotyp SS) i u pacjentów z genotypami MS i MZ stężenie antytrypsyny jest różne, ale zwykle nie spada poniżej 50%, dlatego rozedma nie rozwija się samoistnie (bez współistnienia innych czynników ryzyka, np. palenia tytoniu). Opisano około 100 wariantów genu, z których około 30 może się wiązać ze zmniejszonym stężeniem α1-antytrypsyny.
Badania w kierunku niedoboru α1-antytrypsyny warto wykonać u chorych na POChP, u których rozedma płuc rozwinęła się w wieku <40 lat lub <50 lat i jeżeli nie byli oni narażeni na dym tytoniowy lub inne czynniki szkodliwe. Badania warto również wykonać u krewnych osoby z potwierdzonym niedoborem α1-antytrypsyny. Polegają one na oznaczeniu stężenia α1-antytrypsyny we krwi oraz wariantów jej genu. Wstępna diagnostyka wrodzonego niedoboru α1-antytrypsyny powinna być częścią postępowania diagnostycznego u wszystkich chorych na przewlekłe choroby dróg oddechowych przebiegające z utrwaloną obturacją, czyli oprócz POChP, astmy oskrzelowej bez całkowitej odwracalności obturacji oraz rozstrzeni oskrzeli, a także u dzieci z objawami żółtaczki cholestatycznej, marskości i dorosłych z niealkoholową marskością wątroby.
Prawidłowe stężenie antytrypsyny
Prawidłowe stężenie antytrypsyny we krwi to >35 µM (>140 mg/dl), stężenie graniczne 12–35 µM (90–140 mg/dl), wartości mniejsze są nieprawidłowe. Wartości referencyjne dla poszczególnych laboratoriów mogą się różnić, dlatego wyniku nie należy interpretować samodzielnie. Zaleca się równoczesną ocenę stężenia CRP w celu wykluczenia aktywnej odpowiedzi ostrej fazy i uniknięcia wyników fałszywie ujemnych. Leczenie jest zarezerwowane dla chorych z potwierdzonym niedoborem α1-antytrypsyny oraz ciężką rozedmą. Polega ono na podawaniu raz w tygodniu α1-antytrypsyny.
Pacjenci z niedoborem α1-antytrypsyny powinni przestrzegać zakazu palenia tytoniu i ograniczać swoje narażenie na zanieczyszczenia środowiska oraz na opary toksycznych substancji w miejscu pracy.